لعن از منظر قرآن و روایات

موضوع سب ولعن از مسائل نخستین در جهان اسلام بلکه در عالم بشری و مورد ابتلای جوامع مسلمان و غیرمسلمان می‏باشد، و ابعاد اخلاقی، اجتماعی، سیاسی وسیع دارد، و جنبه‏های روانی و تبلیغاتی آن چشمگیر و قابل بحث و بررسی فراوان می‏باشد.

پس این موضوع از تاریخچه و قدمت طولانی برخوردار است و چنانچه خاطر نشان خواهیم نمود این موضوع حداقل در درون جامعه اسلامی و در برخورد با پیروان مذاهب و مسالک مختلف مطرح و مورد ابتلاء بوده وهست.

مسئله مهمی که در اینجا مطرح خواهد شد این است که متأسفانه موضوع سّب و لعن کاملاً تفکیک نشده و در مواردی خلط مبحث شده بطوری که عده‏ای با حسن نیت لعن و ناسزا را هردو فی حد نفسه عملی ممنوع می‏انگارند، در صورتی که این دو باهم متفاوتند هم در مفهوم و هم در حکم و هرکدام مصادیق متفاوت دارند، سب و ناسزا مطلقاً ممنوع است حتی به دشمن بدخواه و کافر. چنانکه قرآن تصریح دارد، و اما لعن در مواردی مجاز است و موارد مجاز و عدم جواز آن در قرآن و سنت به تصریح آمده. و هدف و محور اصلی بحث ما در این رساله و جزوه همین مطلب است که با ادله فقهی و نقلی سب و فحش را نفی نموده و شیعه را از آن مبّرا کنیم و در مقابل با ادله از قرآن و سنت و فتاوای فقهاء به موارد جواز و عدم جواز لعن و نفرین بپردازیم. بنابراین جا دارد که سب و لعن را از دیدگاه لغوی و اخلاقی و تاریخی و روائی و قرانی و فقهی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم و به تفاوت معنوی و حکمی بین آنها توجه کنیم و به ذکر موارد و مصادیق هرکدام بپردازیم، باشد که با روشن شدن حقیقت جواب محکم و قاطعی به یاوه‏گویان و کسانی که شیعه را متهم به ناسزاگویی به صحابه می‏نمایند داده باشیم. و چون این نوشته در حد یک رساله و بنابر ایجاز و اختصار می‏باشد، ما بحث خود را در چند محور متمرکز می‏نمائیم و در ضمن به صورت اجمال به بحث در مورد فروع هرکدام از این مسائل می‏پردازیم:

1 - سب و لعن از بعد اخلاقی و تربیتی

2 - سب و ناسزا از دیدگاه قرآن و سنت

- حکم سب خدا و پیامبر و امامان معصوم

3 - لعن و نفرین از دیدگاه قرآن و سنت

4 - نظر فقها فریقین نسبت به سب و لعن

- آیا سب و شتم مسلمان بخصوص صحابه موجب فسق و کفر است؟

- آیا لعن معاویه و پسرش یزید جائز است؟

- آیا لعن بعضی از صحابه از جمله شیخین جائز است؟

- نتیجه و خلاصه بحث.

- نفرین شدگان توسط قرآن کریم کدامند؟

- نفرین شدگان توسط پیامبر اکرم (ص) کدامند؟

1 - سب و لعن از بعد اخلاقی و تربیتی:

مقدمه

به تعریف سب و لعن می‏پردازیم.

غزالی سب را اینطور تعریف می‏کند که: سب عبارت است از گفتن چیزهای زشت با جمله‏های صریح و بی پرده و بدون کنایه و رمز، و بیشتر درباره عمل جنسی و آنچه بدان مربوط می‏شود می‏آید(1). اما واژه‏های دیگر: فحش، هر سخن و عمل زشت را گویند(2). هجاء و هجو ضد مدح و ثنا را گویند پس آن مترادف ذمّ است و برخی گفته‏اند هجاء ذکر معایب و کاستی‏ها و بازگو کردن زشتی هاست با شعر «کلام منظوم» هزء و استهزاء همان ریشخند است (3). و بلاخره لعن عبارت است از: طرد و دور کردن و نفرین و دعای بد. و برخی گفته‏اند: لعن از جانب خدا در آخرت کیفر و عقوبت است و در دنیا انقطاع از رحمت الهی و عدم موفقیت می‏باشد. و لعن از زبان اسانی نسبت به انسان دیگر، نفرین است (4). و برخی گفته‏اند: لعن از جانب خدا به معنای طرد و دور گرداندن و راندن است و از سوی مردم به معنای شتم و سب و ناسزا می‏باشد. شیخ انصاری در معنی و مفهوم سب به عرف ارجاع نموده.

امّا بررسی بعد اخلاقی مسئله سب و لعن:

دشنام و ناسزا گویی و لعن و نفرین یکی از آفات زبان است که متأسفانه در جوامع اسلامی رایج است و در نکوهش آن علمای اخلاق از فریقین افاداتی دارند که به آنها می‏پردازیم:

غزالی در نکوهش سب و لعن می‏نویسد: فحش و سب نکوهیده‏اند و از خبث نفس ناشی می‏شوند رسول خدا(ص) فرمود: «انَّ اللَّه لا یحبّ الفاحش المتفحش الصیّاح فی الأسواق» یعنی: خداوند دوست نمی‏دارد فحش دهنده بسیار دشنام گوی را که در بازارها عربده و فریاد می‏کشد.

درباره ضد اخلاقی و اسلامی بودن لعن و نفرین، غزالی می‏نویسد: لعن و نفرین یا برای جهاد است و یا برای حیوان یا انسان. و همه آنها نکوهیده است پیامبر فرمود «المؤمن لیس بلعّان» یعنی: مؤمن بسیار نفرین کننده نیست (5). و صفات مقتضی لعن و نفرین سه چیز است: کفر، بدعت و فسق و در هر سه مورد به سه صورت قابل تحقق است اول لعن به صفت کلی مثل لعنت خدا بر کافران، فاسقان و بدعتگذاران. حرّم لعن و نفرین با وصف خصوصی مثل لعنت بر یهود، نصاری، مجوس و خوارج. سوم لعن شخصی مثلاً بگوید لعنت بر یزید... . غزالی می‏گوید در مورد نخست مجازات کنید. سومی خطرناک می‏باشد و جز در مورد اشخاصی که یقیناً کافر و بی توبه مرده‏اند مثل ابوجهل و فرعون که لعن شخص آنها شرعاً ثابت است در بقیه موارد باید از لعن شخصی اجتناب کرد. غزالی در ادامه بحث با طرح چند سؤال و جواب درباره لعن یزید و قاتل امام حسین مطالبی دارد که در بخش دیگر این رساله به بحث و بررسی آن می‏پردازیم.

موسی مهدی نراقی هم گاهی با آوردن عین عبارات عزّالی و فیض به بحث پرداخته می‏نویسد: شکی نیست که سب و فحش از کارهای نکوهیده در شریعت اسلامی است و موجب حبط اعمال و خسران مال می‏شود و از مصادیق اذّیت و آزار و ضرر می‏باشد که عقلاً و شرعاً مذموم و ناپسند است. پیامبر فرمود: «لاتسبوا الناس فتکسبوا العداوه منهم» یعنی: به مردم فحش و ناسزا نگویید که از آنان عداوت و دشمنی خواهید دید (6).البته کاملاً واضح است که سب و لعن مؤمن حرام است. ولی درباره غیر مؤمن «فاسق، فاجر و کافر و ظالم» جائز بلکه بخصوص لعن آنان مستحب و طاعت و عبادت می‏باشد چنانکه در دعاهای مأثوره و نیز در خود قرآن کریم افراد ظالم مورد لعن و نفرین قرار گرفته‏اند و ما در بخش بعدی این رساله به موارد جواز و عدم جواز لعن می‏پردازیم. انشااللَّه

2 - سب و ناسزا از دیدگاه قرآن و سنت

قرآن در مورد سب و دشنام کفّار می‏فرماید:« ولا تسبوُّا الذین یدْعون من دون اللَّه فیسبوا عَدْواً بغیر علم »(7).

یعنی: کسانی را که جز خدا را می‏خوانند و می‏پرستند، دشنام و ناسزا مگویید چون ممکن است آنها نیز خدا را از روی جهالت و نادانی فحش و ناسزا می‏گویند.

امام فخر رازی می‏نویسد: بعید نیست، برخی از یاران محمد(ص) از گزافه گویی مشرکان به تنگ آمده و از روی خشم و معارضه، بت‏ها را ناسزا می‏گفته‏اند و خداوند متعال مؤمنان را از این کار بازداشت چون شتم و ناسزاگویی به بت‏ها، مشرکان را عصبانی می‏کرد و آنان را به گفتن سخنان زشت وامی داشت.

استاد علامه طباطبائی هم بیانی هماهنگ با کلام سایر مفسران - اما با ویژگیهای خود - دارد ایشان چنین می‏نویسند: آیه، یک ادب دینی را یاد می‏دهد که بدانوسیله مقدسات دینی جامعه صیانت می‏شود و ساحت دین از آلوده گشتن به اهانت و سخنان سخیف و رکیک نابخردان و شتم و فحش و ناسزاگوئی سفیهان حفظ می‏شود.

- ما در اینجا در باب نهی از سب و شتم به یک آیه دیگر استشهاد کرده و به این مقدار اکتفا می‏کنیم و به سراغ روایات رسیده در این موضوع می‏رویم تا بحث ما در این زمینه کامل‏تر شود.

خداوند در سوره حجرات می‏فرماید:« یا ایها الذین آمنوا لایَیْخَر قومٌ من قومٍ عَسَی‏ أن یکونوا خیراً مِنهُم و لانساء من نساءٍ عَسَی‏ أن یَکُنَّ خیراً منهنَّ ... » «الحجرات آیه 11»

یعنی: ای ایمان آوردنده‏ها! مردمی از شما مردمان دیگر را مسخره نکنند، شاید آنان بهتر از ایشان باشند، و زنان، زنان دیگر را مسخره ننمایند شاید اینان بهتر از ایشان باشند ... .

بررسی چند روایت در زمینه سب:

از طریق شیعه و سنّی نقل شده است که رسول خدا فرمود:«سباب المؤمن فسوق ...»(8) یعنی ناسزاگویی به مؤمن فسق و گناه است. و در دیگر روایات بطور کلی از فحاشی و بد دهنی ممانعت بعمل آمده و انسانها از دشنام و ناسزاگویی - یا دو انگیزه‏ای - حتی‏ به طبیعت بی جان، باد، روزگار و مردگان و هرچیز دیگر، بازداشته شده‏اند(9). از جمله صفات پسندیده و خصال نیکو رسول خدا آن بود که هرگز بددهنی و ناسزاگویی نمی‏کرد. «لم یکن رسول اللَّه سبّاباً ولا لعّاناً ولا فحّاشاً»(10)

حضرت علی ابن ابی طالب (ع) به یاران خود در جنگ صفین فرمود:«انی اکوه لکم ان تکونوا سبابین و لکنکم لو و صفتم اعمالهم و ذکرتم حالهم کان أصوبل فی القول و ابلغ من العذر» «نهج البلاغه خطبه 199».

من دوست ندارم که شما فحاش باشید ولکن اگر شما بجای دشنام اعمال آنها را توصیف و احوال آنها را ذکر کنید به حق نزدیکتر و برای اتمام حجت بهتر است.

از مجموعه این روایات و برداشتی که از آیه 108 سوره انعام داشتیم استفاده می‏شود که سب و دشنام بطور کلی عمل غیر اخلاقی و مطلقاً جائز نیست و با وجود این ادله قاطع چگونه یک مسلمان به خود اجازه می‏دهد که به مسلمان دیگر فحاشی کند، و شیعه آگاه که خود را مقید به پیروی از قرآن و سنت پیامبر اکرم و اهل بیت می‏داند هرگز، زبان خود را به سب و فحش آلوده نمی‏کند، و اگر سب و فحش از بعضی جهال شیعه شنیده شد، نتیجه عکس العمل بعضی اعمال و گفتار و رفتار برادران اهل سنت می‏باشد که نسبت به صحابه راه افراط را پیش گرفتند و قائل به عدالت همه صحابه شدند و اگر کسی از مسلمانان معتقد به عدالت جمیع صحابه نشد او را سرزنش می‏کنند و حتی او را فاسق می‏شمارند.

و مدعای ما این است که بر فرض کسی جاهلانه یا عالمانه به خاطر ظلمی که بعضی صحابه نسبت به اهل بیت روا داشتند، دشنام نمود و یا آنها را چون قرآن لعن نمود، این امر موجب فسق و کفر دشنام دهنده نخواهد بود و ما در بخش دیگر این رساله به بحث و بررسی بیشتر همراه استدلال به این مسئله خواهیم پرداخت.

- حکم سب خدا و پیامبر و امامان معصوم

از فروع مهم مسئله سب موضوع سب و ناسزاگویی به خدا و پیامبر و انبیاء دیگر و امامان معصوم می‏باشد که احترام آنان از هر مؤمن دیگر بیشتر است و سب و دشنام به آنها دارای بعد سیاسی، اجتماعی می‏باشد و جنبه جنگ روانی و تبلیغاتی دارد.

همزمان با ظهور اسلام در مکه و پس از آن در مدینه، یهود سست پیمان و مشرکان عهدشکن و بی فرهنگ و دیگر کفّار فسادگستر، شیوه سب به پیامبر را پیشس گرفتند، و اسلام برای حفظ قداست پیامبر در فقه سیاسی اش با این جریان برخورد اصولی کرد و دشنام دهنده به خدا ورسول خدا هم چنین دشنام دهنده به بقیه انبیاء را مهدورالدّم دانست و حکم به اعدام آنها کرد. و به عقیده ما شیعیان دشنام دهنده به امامان معصوم و حضرت فاطمه (ع) نیز مهدور الدم و محکوم به اعدام می‏باشد و این مطلب را از اقوال پیامبر (ص) و ائمه معصومین استفاده می‏کنیم و فقهاء عظام ما نیز به استناد همین اقوال چنین فتوائی دارند.

صاحب جواهر می‏نویسد: هرکس پیامبر (ص) را سب و دشنام و ناسزا گوید شنونده می‏تواند بلکه واجب است او را بکشد بی آنکه احدی از فقهاء در این مسئله مخالف باشد بلکه اجماع محصّل و منقول برآنست (11). علامّه حلّی می‏نویسد: هرکس خدا و رسول و انبیاء و فرشتگان و امامان را سب و ناسزا گوید نزد ما قتل او واجب می‏شود امّا جمهور (اهل سنت) گویند از او می‏خواهند توبه کند اگر توبه نکرد تعزیرش می‏نمایند (12). و در حدیث آمده: پیامبر (ص) در فتح مکه فرمود: هیچ کس را نکشید مگر کسی را که با شما قتال کند و جز اشخاصی که پیامبر را با شعر هجو و آزار کرده باشند. از آن جمله دو دختر خنیاگر که با ترانه، رسول اللَّه (ص) را سب و ناسزا می‏گفتند و پیامبر فرمود آنها را بکشید هرچند که خود را از پرده کعبه بیاویزند و به خانه خدا پناهنده شوند (13). هدف از ذکر این فتوی و حوادث تاریخی و سیره‏ای آنست که ابعاد سیاسی اجتماعی دشنام به رسول خدا را روشن‏تر سازیم و توضیح دهیم که چرا پیامبر این امر را چنین مهم تلقی فرموده است و چرا در تداوم همان جریان مرحوم امام خمینی کار ضد اسلامی سلمان رشدی را جدی گرفت و رسماً وجوب قتل او را اعلام فرمود. فتوائی که با نظر همه مذاهب اسلامی موافق است منتهی اختلاف بر سر اینست که اگر این مرتد فطری باشد «یعنی کسی که پدر و مادرش یا یکی از آن دو مسلمان بوده‏اند و وی مرتد شده‏است» و توبه کند آیا توبه‏اش پذیرفته می‏شود یا نه. محتاطترین فقها در این باره می‏گویند باید به مرتد سه روز مهلت داده شود اگر توبه کرد پذیرفته می‏شود و در غیر اینصورت حکم قتل درباره وی جاری می‏شود. بنابراین طبق فتوا همه فقهای مذاهب خمسه سلمان رشدی که مرتد فطری است اگر اکنون هم واقعاً توبه کرد شرعاً محکوم به اعدام می‏باشد و این سزای کسی است که به پیامبر و دیگر مقدسات اسلام اهانت کند.

3 - لعن و نفرین از دیدگاه قرآن و سنت

در قرآن کریم بیش از چهل بار بعضی افراد بخاطر داشتن بعضی از صفات و حالات مورد لعن خدا، رسول، ملائکه و مؤمنان قرار گرفته‏اند که به بعضی از آنان اشاره می‏شود و در اینجا به نوشتن آدرس آیه‏ها اکتفا می‏کنیم و متن عربی آیه‏ها را در آخر همین رساله جهت استفاده بیشتر به رشته تحریر در می‏آوریم.

1 - شیطان: الحجر آیه 35 و آیه 78

2 - کافرین: البقره آیه 161 و الأحزاب آیه 64

3 - مشرکین و منافقین: الفتح آیه 8 والتوبه آیه 68

4 - ظالمین: هود آیه 18 و غافر آیه 52

5 - مفسد فی الارض: پیمان شکنان و کسانی که قطع صله رحم می‏کنند الرعد آیه 25

6 - دروغگویان: ال عمران آیه 61

7 - یهود و اصحاب السب: المائده آیه 78 و النساء آیه 47

8 - کتمان کنندگان حقیقت: البقره آیه 159

9 - بهتان زنندگان به زنان پاکدامن: النور آیه 23

10 - آزار دندگان به پیامبر(ص): الأحزاب آیه 57

11 - قاتل مؤمنین: النساء آیه 93

12 - جهنمیان: الأعراف آیه 38

علاوه بر اینها گروهائی هستند که در اخبار و احادیث پیامبر لعن شده‏اند که ما بعنوان نمونه به ذکر و ترجمه یک خبر از اخبار و روایاتی که در آخر همین رساله آوردیم اکتفا می‏کنیم، و طالبین بیشتر می‏توانند به متن عربی همراه با آدرس این روایات در آخر همین رساله مراجعه فرمایند.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: من هفت گروه را لعن می‏کنم که خداوند و همه انبیاء آنها را لعن کرده‏اند.

1 - کسی که در کتاب خدا چیزی بیفزاید و آنرا تحریف کند.

2 - کسی که قضاء وقدر الهی را تکذیب و انکار کند و آنرا نپذیرد.

3 - کسی که با سنت و خط مشی و آئین زندگی من مخالفت کند.

4 - کسی که حرام خدا را حلال کند.

5 - کسی که با زور سرنیزه و حکومت مستبدانه و دیکتاتوری بر امور مردم مسلط شود تا با کسانی که خداوند آنها را خوار و ذلیل کرده عزت و بزرگی بدهد و کسانی را که خداوند آنها را عزیز و بزرگ قرار داده ذلیل و پست گرداند.

6 - کسی که اموال عمومی و ثروتهای ملی را به یغما ببرد و حیف و میل نماید و ضرر مسلمین آنها را مصرف کند.

7 - کسی که حلال خدا را حرام شمارد.

پیامبر (ص) افراد دیگزی چون فراریان از سپاه أسامه ابن زید و ابوسفیان و معاویه و یزید را لعن فرمود که ذکر و بحث آن خواهد آمد.

و نیز در مورد لعن و نفرین آیات و روایات فراوانی وجود دارد که ما بخشی از آنها را در آخر همین رساله ذکر می‏کنیم. در اینجا توضیح اجمالی در مورد روایات در منع لعن و نفرین که کم نیستند ضروری بنظر می‏رسد. آن جمله است فرموده رسول خدا: «المؤمن لیس بلّعان» یعنی مؤمن بسیار لعن و نفرین کننده نیست.

اولاً: باید گفت لحن این روایات با لحن منع از سب و ناسزا تفاوت دارد.

ثانیاً: ناظر به مواردی است که لعن مجاز نیست و شخصی استحقاق لعن و نفرین را ندارد.

ثالثاً: با توجه به اینکه در بسیاری از این احادیث صیغه مبالغه به کار رفته روشن است که کسانی مراد این روایتند که دهانشان همیشه و بنا حق به لعن و نفرین باز است.

4 - نظر فقهاء فریقین نسبت به سب و لعن

اگرچه در بحثهای گذشته پاره‏ای نکات را در حکم شرعی سب و لعن در برداشت و همچنین در بحثهایی که خواهد آمد لیکن جنبه فقاهتی مسئله ویژگی خود را دارد و باید از زاویه خاص فقهی مورد بررسی قرار گیرد. شیخ انصاری می‏نویسد: سب و شتم مؤمن فی الجمله حرام است به دلیل کتاب و سنت. عقل و اجماع چون ظلم و اذیت و توهین به مؤمن است. البته مؤمن متظاهر به فسق مستثنی است و ناسزاگوئی به وی اشکالی ندارد که او حرمتی ندارد و آیا چنین کاری از باب نهی از منکر است که شرایط آن باید وجود داشته باشد؟ ظاهر فتوی آنست که جواز سب در این مورد از باب نهی از منکر نیست لیکن احتیاط در رعایت شرایط آن است. استثنای دوم در مورد اهل بدعت است که سب و دشنام به بدعتگذار، جایز است و استثنای سوم جایی که دشنام شونده از دشنام ناراحت نشود و یا اصلاً آن کلمه برای او کسرشأن و توهین نباشد (14). صاحب جواهر در زمینه هجاء می‏گوید: هجاء مومن حرام است اما کافران را می‏توان هجو، سب و لعن و شتم کرد جز فدف و فحش که مجاز نیست (15). امام فخر رازی و امام اهل سنت غزالی کلاً سب و لعن هر مسلمانی را جائز نمی‏دانند و غزالی حتی در مورد لعن یزید می‏گوید جائز نیست. که جواب این دو عالم سنی در بحثهای آینده خواهد آمد انشاءاللَّه. ابن اثیر می‏نویسد: سب و ناسزاگوئی به مؤمن وقتی فسق است که از روی تأویل واقع نشود و گرنه فسق و گناه نیست (16). ابن حجر در ص 251 صواعق محرقه خود تصریح دارد که مذهب و فتوای او نسبت به کسی که لعن کند تکفیر نیست.

امام فخر رازی می‏نویسد 6 سب اصنام و بت‏ها و بت پرستان، طاعت است ولی چون مستلزم منکر عظیم است احتراز از آن لازم است (17).

* آیا سب و لعن مسلمان بالاخص صحابه موجب فسق و کفر می‏شود؟

اهل سنت به استناد قولی که از حضرت رسول خدا روایت می‏کنند که:«سباب اعلم فسق یا کفرٌ» حکم به فسق و گاهی به کفر دشنام دهنده به صحابه می‏کنند. ما در جواب آنها به اموری چند متمسک می‏شویم.

اولاً: اصل صحت این حدیث به این نحو را رد می‏کنیم و آنچه از طریق ما شیعه روایت شده این است که پیامبر فرمود:«لسباب المؤمن فسوق و قتاله کفرٌ»(18) چنانچه در صحیح بخاری ج 8 صفحه 18 از حدیث ابن مسعود نیز چنین روایت شده. و حقیقتاً اگر کسی از مسلمانان و صحابه مصداق مؤمن باشد، سب و شتم جایز نیست و اگر این سب عمری باشد موجب فسق است و قتال مؤمن نیز به نص صریح قرآن کفر است، پس سب مؤمن حرام است ولی اگر هم انجام شد مستوجب کفر دشنام دهنده نیست، چه برسد به شتم مسلمان و حتی صحابه‏ای که مؤمن بودنش نیز ثابت نیست. پس برفرض کسی بعضی از صحابه رسول خدا را جاهلاً یا عالماً سب و لعن نمود مستوجب کفر او نمی‏شود چون نه از قرآن و سنت دلیل داریم و نه از اجماع بلکه اجماع برخلاف آن قائم است و فتوای عده زیادی از علمای اهل سنت بر عدم کفر دشنام دهنده می‏باشد، ازجمله ابن حجر در خاتمه صواعق محرقه خود و عارف شعرانی در براقیت خود.

ابن حجر در صفحه 251 صواعق محرقه خود تصریح دارد که مذهب او نسبت به کسی که لعن کند تکفیر نیست و ابن حزم در صفحه 24 از جزء 4 از کتاب خود بنام "الفصل " تصریح دارد که: امام اهل سنت ابن الحسن علی ابن اسماعیل اشعری و یاران او قائل به ایمان قلبی هستند، و کسی که ایمان قلبی دارد اگر حتی بدون تقیه به زبان خود اعلان کفر کند... و در این حال بمیرد پس او با ایمان کامل نزد خداوند مرده است.

و ابن حزم در صفخه 206 جزء 4 همین کتاب «الفِصَل» می‏گوید: اشعریها گفته‏اند که: اگر کسی به مسلمان فحش کند مستوجب کفر نیست و در صفحه 227 از جزء سوم از همین کتاب می‏گوید: اگر کسی یکی از صحابه را دشنام کند در حالی که جاهل باشد او معذور است.

و شیخ حنفیها ابن عابدین در باب المرتد من کتاب الجهاد صفحه 302 حکایت شده که او تصریح دارد که قول بتکفیر دشنام دهنده صحابه خلاف اجماع فقهاء است. و از صاحب فتح الغدیر نقل شده که: ایشان قطع دارند به اینکه تکفیرکننده صحابه و دشنام دهنده به آنها کافر نیست.

ما در اینجا به جهت اختصار به این چند فتوی اکتفا می‏کنیم و به سیره خود صحابه در این باب می‏پردازیم چنانکه در کتب سیره و تاریخ آمده خود صحابه در زمان رسول خدا و بعد از آن با هم اختلاف داشته و همدیگر را سب و لعن می‏کردند بلکه بروی همدیگر سلاح و شمشیر کشیدند و با هم جنگ کردند ولی نقل نشده که همدیگر را تکفیر کرده باشند و پیامبر وقتی صحابه باهم اختلاف داشتند بین آنها اصلاح می‏نمود. در مسند احمد بن حنبل به نقل از ابوهریره آمده که: مردی در نزد پیامبر به ابوبکر سب و فحش نمود و پیامبر لبخند زد و چیزی نومود. «مسند احمد ج 2 ص 436». چنانچه بعد از پیامبر (ص) نیز یک صحابه به ابوبکر در حالی که خلیفه مسلمین بود ناسزا گفت و ابو برزه أسلمی می‏گوید یا خلیفه رسول خدا اجازه دهید که گردن او را بزنم. ابوبکر به او گفت: بنشین که این فقط حق رسول خدا است.

پس اگر حکم خلیفه نسبت به کسی که به او سب می‏کند چنین است و با وجود فتاوی علمای اهل سنت که برخی از آنها را ذکر نمودیم، پس شما (وهابیون) به چه دلیلی حکم به فسق یا کفر دشنام دهنده صحابه می‏کنید. در ضمن اگر حکم دشنام دهنده به صحابه کفر باشد پس چرا حکم به کفر معاویه نمی‏کنید، کسی که سالهای ممادی بر منابر و در محافل، خود و یاران خود به حضرت علی (ع) سب و لعن می‏گفتند، آیا علی بن ابی طالب یک از بهترین صحابه رسول خدا نبود، آیا نشنیدید و نخواندید که رسول خدا درباره او فرمود:«مَن سَبَّ علیاً فقد سبنی و من سبنی فقد سبَّ اللَّه ...» و دشنام دهنده به خدا و رسول خدا به اجماع علماء و مسلمین حکمش کفر و مهدورالدم می‏باشد و چون پیامبر (ص) این جمله را در خصوص حضرت علی (ع) فرمود، پس دشنام دهنده به حضرت علی (ع) کافر می‏باشد. و نیز چرا شما حکم به کفر فرزند فاسق معاویه، یزید نمی‏کنید کسی که امام حسین فزرند رسول خدا و جمعی از بهترین اصحاب او را ظالمانه و غریبانه به شهادت رساند، یارانی که بیشتر آنها از بهترین اصحاب رسول خدا بودند. و قرآن صراحتاً می‏فرماید: که قاتل مؤمن مستوجب لعن و نفرین است ما در بخش بعدی این رساله توضیح بیشتر در مورد فسق و کفر معاویه و یزید می‏پردازیم و جواز لعن آنها را از کتاب و سنت بیان خواهیم نمود. انشااللَّه.

* آیا لعن معاویه و یزید جایز است؟

در تواریخ و کتب سیره آمده که معاویه فرزند یزید وقتی که به خلافت رسید بر منبر رفت و خطبه‏ای در فضائل اهل بیت پیغمبر و فضائل پدر خود و جدش خواند سپس از منبر فرود آمد و از خلافت استعفا داد و گویند مدت خلافت او چهل روز طول کشید. این مطلب را مسعودی در مروج الذهب ج 3 صفحه 226 آورده. و ابن حج در صواعق محرقه خود صفحه 134 نیز این مطلب را آورده. مردم هنگامیکه لعن و تبّری فرزندش را مشاهده کردند و از طرفی جنایتهای یزید را می‏دانستند کم کم او را لعن می‏کردند و بلکه از آن هم تجاوز کرده خلفای ثلاث (عمر و ابوبکر و عثمان) را هم لعن و طعن کردند. علمای سنی مذهب جرئت عوام را بر لعن خلفاء دیدند در مقابل آن برآمدند که لعن یزید را حرام کنند بلکه بدینوسیله‏از لعن خلفاء جلوگیری شود، این مطلب را ملا سعد تفتازانی صاحب مطّول در کتاب خود در شرح مقاصد که در علم کلام تألیف کرده آورده و بدتر از ملا سعد تفتازانی، امام اهل سنت ابو حامد محمّد غزالی طوسی صاحب کتاب "احیاء العلوم " است که در خصوص عدم جواز لعن هر مسلمان پافشاری کرده و به استناد اخبار منع از لعن و نفرین مسلمان حتی لعن یزید را جائز ندانسته، و علمای ما به نوبه‏خود هرکدام جواب محکم و مستدل به این دو عالم نمی‏دادند و جامع‏ترین بیان را در ردّ پندار غزالی مرحوم فیض دارد که مرحوم نراقی هم از او اقتباس فرموده است مرحوم فیض در ج 5 محجه البیضاء ص 220 درباره سخنان غزالی نوشته:«آنچه غزالی درباره منع لعن یزید گفته است:«فینبغی أن یُطوی‏ و لا یُروی‏» شایسته است سب که طومار آن درهم پیچیده شود و ابداً روایت نشود».

ما نیز به نوبه خود در جواب این دو عالم سنی و همه کسانی که لعن معاویه و یزید را جائز نمی‏دانند ابتدا ادله جواز لعن این دو را از کتاب و سنت و سپس فتوای تن چند از علمای بزرگ خود آنها آورده آنگاه با توجه به حوادث تاریخی مؤید و مؤکد جواز لعن به یک نتیجه و جمع بندی خوب و مستدل خواهیم رسید.

* آیات و روایات داله بر لعن معاویه و یزید

اکثر آیات و روایاتی که در اثبات جواز لعن بعض از مسلمین و از جمله بعض صحابه آوردیم در اثبات جواز لعن معاویه و یزید نیز منطبق است، بخصوص آیات مربوط به لعن ظالمین و مفسدین. و در اینجا به بعضی از آیات و روایاتی که یا صراحتاً بنی امیه و بلاخص معاویه و یزید را لعن کرده و یا اینکه مصداق اتم این آیات و روایات این دو ملعون باسشند اشاره می‏کنیم تا استدلال در این باب کاملتر شود.

در آیه 62 سوره بنی اسرائیل خداوند می‏فرماید:« و ما جعلنا الرؤیا التی اریناک الاّ فتنه للناس و الشجره الملعونه فی القران و نخوفّهم فما یزیدهم الاّ طغیاناً کبیرا ً».

مفسرین اهل سنت مانند امام ثعلین و فخر رازی و دیگران آوردند: که رسول خدا در عالم رویا دید که بنی امیه مانند بوزینگان بر منبر آن حضرت صعود و نزول می‏نمایند، جبرئیل این آیات شریفه را آورده که آنچه ما در خواب به تو نمودیم فتنه و امتحان برای این مردم است و درختی که به لعن در قرآن یاد شد «درخت نژاد بنی امیه) و ما بذکر این آیات عظیم آنها را از خدا می‏ترسانیم ولیکن بر آنها جز طغیان و کفر و انکار شدید چیزی نیفزاید. پس وقتی که خداوند بنی امیه را لعن فرموده، قطعاً معاویه و یزید که یکی از اعضا و شاخه‏های محکم آن درخت است ملعون می‏باشند.

آیه دیگر در این باب قول خداوند متعال که می‏فرماید:« و من یقتل مؤمناً متعمداً فجزاؤه جهنم خالداً فیها و غضب اللَّه علیه و لعنه و اعدّله عذاباً عظیماً » "نساء آیه 95 ".

این آیه شریفه صراحت دارد که هرکسی مؤمنی را متعمداً بقتل رساند ملعون ذات باری تعالی می‏باشد و جایگاه او جهنم خواهد بود. آیا حجر بن عدی و هفت نفر از اصحاب او را معاویه به جرم اینکه چرا از علی (ع) بیزاری نجستند بقتل نرسانید؟ آیا حسن بن علی (ع) سبط بزرگ پیامبر از اکابر مؤمنین نبود. که با حیله و نیرنگ معاویه توسط زنش جعده مسموم نشد این دو مورد و به شهادت رساندن عمار یاسر و محمد بن ابی بکر و مسموم کردن مالک اشتر و ده‏ها مورد دیگر به گواه و شهادت تاریخ نویسان و سیره نویسان بزرگی چون مسعودی و بیهقی و بسط ابن جوزمی کار معاویه بوده آیا شهادت امام حسین و یارانش توسط لشکر یزید قتل عمد نیست؟!

و از همه اعمال قبیح‏تر معاویه قتل عامی که به امر او بسر بن ارطاه از شیعیان علی نمود چنانچه ابوالوج اصفهانی و علامه سمهودی در تاریخ المدینه و ابن خلکان و ابن عساکر و جلدی در تاریخ خود نوشتند.

* امّا روایات رسیده در باب لعن و نفرین معاویه

در تاریخ طبری در جلد 11 صفحه 357 آمده که روزی رسول خدا ابوسفیان را دید که بر الاغی نشسته و معاویه پشت الاغ و یزید جلوی الاغ در حرکت بودند، پس رسول خدا فرمود: خدا لعنت کند قائد و راکب و سائق را! و بر این اساس محمد فرزند ابوبکر نامه‏ای به معاویه می‏نویسد: ای لعین و فرزند لعین ... و نیز در صحح مسلم در باب مَن لَعنه‏

النبی (ص) آمده که: روزی رسول خدا معاویه را سه بار طلبید و معاویه استجابت نکرد و در سه بار به فرستاده رسول خدا گفت به پیامبر بگو من فعلاً مشغول غذا خوردن هستم، پیامبر معاویه را با این عبارت نفرین فرمود:«لا اشبع اللَّه بطنه» یعنی: خداوند شکم معاویه را هیچگاه سیر نکند. و دعای پیامبر هم مستجاب شد و معاویه در طول عمر خویش هیچگاه سیر نشد. این روایت در مسند ابی داود نیز آمده و هم چنین در کنز العمال ج 6 صفحه 87 و در میزان الأعتدال ج 2 صفحه 17 از رسول خدا روایت شده که فرمود: اگر معاویه را برمنبر من دیدید او را بکشید. و این روایت را نیز

ابن حجر در تهذیب التهذیب ج 7 صفحه 324 آورده و هم چنین در ج 8 صفحه 74 در شرح حال عمر بن عبید بن باب از جمله دلائل واضحه جواز لعن بلکه دلائل کفر معاویه تمست به این حدیث شریف رسول خدا که اکابر علمای اهل سنت چون نسائی و ثعلبی و فخر رازی و ابن ابی الحدید و شافعی و ابن جوزی در کتابهایشان آنرا روایت کردند که رسول خدا فرمود:« من سَبَّ علّیاً فقد سبنی و من سبنی فقد سبَّ اللَّه» و واضح است چنانکه اکثر تاریخ نویسان و سیره نویسان نوشتند که معاویه خود و یارانش سالهای متمادی در مجالس و منابر به حضرت علی (ع) سب و دشنام می‏فرستاد و مردم را امر می‏کرد که حضرت علی (ع) را در نماز و قنوت لعن کنند و این بدعت زشت تا زمان عمر ابن عبدالعزیز ادامه داشت آیا با استناد به حدیث شریف معاویه ساب اللَّه و پیامبر نیست؟! و حکم چنین کسی آیا کفر و لعن نیست؟!

و ابن حجر در صواعق محرقه خود روایتی بهتر و بالاتر از اولی از رسول خدا روایت کرده و آن این است که رسول خدا (ص) فرمود: «مَن سبَّ اهل بیتی فانّما یرتّد عن اللَّه و الأسلام و من آذانی فی عترتی فعلیه لعنه اللَّه» پس به حکم این روایت کسی که هرکدام از یکی از اهل بیت پیامبر را دشنام دهد یا آزار برساند مرتد است و لعنت خداوند بر او باشد و معاویه و یزید مصداق اتم این حدیث می‏باشند.

امّا درباره جواز لعن یزید علاوره بر استدلال به آیاتی که گذشت خیلی از علمای بزرگ اهل سنت نیز فتوی به جواز لعن یزید دادند که به بعضی آنها اشاره می‏کنیم. از جمله این علماء قاضی عضدالدین ابجی صاحب شرح مواقف در کلام که در اشعار خود گفته:

اللعن علی یزید فی الشرع یجوز و اللا عن یحوی خسات و بجوز

و از جمله علمای عامه که قائل به لعن هستند ابوالفرج عبدالرحمن بن علی حنیلی معروف به ابن الجوزی که در اینخصوص کتابی تألیف کرده بنام «الرّد علی المتعصب العنید المانع عن لعن یزید» که در حقیقت ردّ بر عبد المعتب بن زهیر الحنیلی است که او کتابی در فضائل یزید نوشته است.

* خلاصه و جمع بندی مطلب این است که با توجه آیات و روایات و فتاوای جمعی از علماء اهل تسنن و نیز با توجه به حوادث تاریخی تلخ که بعضاً ذکر شد با این نتیجه می‏رسیم که لعن و تبری از معاویه و یزید نه فقط جائز است بلکه مستحب و گاهی به حکم تبرّی از دشمنان خدا و رسول خدا واجب می‏شود، چرا که لعن اینها و امثال آنها در واقع تبرّی و بیزاری از خط و مشی آنها و نیز بیزاری از دوستان و پیروان آنها می‏باشد. در پایان یک مطلب را توضیح می‏دهم و آن لقبهای دروغینی که اهل سنت به معاویه دادند چون خال المؤمنین و کاتب وحی، که باید گفت معاویه کاتب مراسلات پیامبر با عرب بود نه کاتب وحی و اگر او بخاطر اینکه خواهرش ام حبیبه زن پیامبر بود خال المؤمنین لقب داده شد چرا محمد بن ابی بکر که برادر عایشه ام المؤمنین است مفتخر به این لقب نشد آیا چون محمد ابن ابی بکر پیرو امام علی (ع) بود از این لقب محروم شد؟!

* آیا لعن بعضی از صحابه از جمله شیخین جائز است؟

در بحث قبلی به ادله جواز لعن فی حد نفسه و هم چنین به ادله جواز لعن افرادی که دارای صفات مذمومی چون ظلم و فسق و بهتان و دروغ و... پرداختیم و در واقع چنین لعنی بطور کل و عام بود، که لاشک چه زمان پیامبر(ص) و تا بحال این لعن کلی، افراد و مصادیقی دارد و ما با جستجو در کتب سیره و تاریخ و با استفاده از کتاب و سنت در پی پیدا نمودن این ملعونین هستیم ملعونین که یا صراحتاً توسط پیغمبر مورد لعن و نفرین قرار گرفتند مانند معاویه و یزید که اثبات فسق و کفر آنها گذشت و یا اینکه پیامبر افرادی را لعنت فرمود که امثال شیخین جزء آن افراد بودند مثلاً پیامبر فرمود:«لعن اللَّه مَنْ تخلف عن جیش اسامه» و تارخ نویسان نوشته‏اند که از جمله فراریان و متخلفین از سپاه اسامه شیخین بودند. بهرحال بعد از این مقدمه کوتاه به ادله جواز لعن بعضی صحابه از جمله شیخین می‏پردازیم. این ادله عبارتند از:

1 - خداوند در قرآن تمام ظالمین را لعن فرموده از جمله این آیات قول خداوند متعال:« أَلا لعنه اللَّه عل الظالمین » «هود آیه 18» و قول خداوند:« یوم لا ینفع الظالمین معذرتهم و لهم اللعنه و لهم سوء الدار » «غافر 52»

و این مخصوص ظالمین از کفار نیست چنانچه بعضی‏ها گفته‏اند، چرا که هم تعلیق حکم به وصف است و هم جمع معرف به لام که افاده عموم می‏کند. و وجه استدلال به این آیات چنین است که:

هر ظالمی در قرآن ملعون است، بعض صحابه از جمله شیخین و عثمان به دیگران ظلم نمودند پس بعضی از صحابه از جمله شیخین و عثمان ملعون هستند. اثبات اینکه آنها ظلم کردند با مراجعه به تاریخ صدر اسلام و کتب معتبر فریقین در این زمینه خیلی آسان است و ما در اینجا به اندکی از موارد ظلم و تعدی آنها اشاره می‏کنیم:

1 - آنها با غضب خلافت از حضرت علی (ع) به منصب امامت به خود و به حضرت علی (ع) و کسانی که حاضر نشدند با آنها بیعت کنند ظلم و ستم کردند و به همسر علی (ع) و دختر پیامبر اکرم (ص)، حضرت فاطمه (س) نیز ظلم و ستم نمودند که به مواردی از آن اشاره خواهد شد، اثبات این موارد از ظلمهای آنها در گنجایش این رساله مختصر نیست و طالبین به مظان آن در کتب فریقین مراجعه کنند.

2 - خداوند در قرآن می‏فرماید: « انَّ الذین یؤذون اللَّه و رسوله لَعَنَهُمْ اللَّه فی الدُّنیا و الآخره و أعدَّلهم عذاباً مهیناً » «الأحزاب 57». و این آیه از جمله دلائل قاطع بر جواز لعن آنان می‏باشد و استدلال به این آیه بر جواز لعن آنها در چند وجه است:

1 - اینان چنانکه در کتب سیره و تاریخ آمده در مواردی چند با حرف نشنوی و عناد با پیامبر (ص)پیغمبر را اذیت و آزار دادند که نمونه آن قضیه جِش اسامه و فرار آنها از جنگ و جهاد.

2 - همانا ابوبکر و عمر و عثمان و پیروان آنها به حضرت زهرا (س) آزار رساندند و هرکه به فاطمه آزار برساند به گفته خود پیامبر همانند اینکه به رسول خدا آزار رسانده و هرکه به رسول خدا آزار رساند طبق نص صریح این آیه ملعون است.

اما اینکه آنها به فاطمه (س) آزار رساندند احتیاج به استدلال آنچنانی ندارد و با مراجعه به کتب خود اهل سنت این مطلب روشن می‏شود. اولین ظلمی که بعد از وفات پیامبر نسبت به پاره تن او روا داشتند اینکه او را از ارث محروم نمودند و ملک فدک که حق شخصی او بود از او غاصبانه و ظالمانه گرفتند. و دومین ظلم و آزار آنها به فاطمه (س) این است که برای گرفتن بیعت از حضرت علی (ع) به خانه فاطمه حمله‏ور شدند و حضرت را در میان در و دیوار شکستند و محسن او را ساقط نمودند، آیا ظلمی و آزاری بالاتر از این ممکن است انجام گیرد این مطلب را اکثر علمای شیعه و بعضی از علما و سیره نویسان اهل سنت نوشتند.(19) و خلاصه حضرت فاطمه از دنیا رحلت فرمود در حالی که از دو شیخین غضبناک بود چنانکه در صحیح بخاری و مسلم آمده: هرکه حضرت فاطمه (س) را غضبناک کند مثل اینکه حضرت رسول خدا را غضبناک فرموده چون حضرت فرمود:«فاطمه بضه منی یدیینی ما أرابها و یؤذینی ما أذاها» و فرمود:« فاطمه بضه منی من اغضبها اغضبنی»(20). سومین ظلم و آزار آنها به بهترین صحابه رسول خدا بود و ازار صحابه به عقیده خود آنها آزار رسول خدا است و آزار دهنده رسول خدا ملعون است، از جمله این صحابه که به آنه آزار رساندند حضرت علی (ع) و اسامه ابن زید و ابوذر غفاری و عمار یاسر و عبدالله ابن مسعود و غیر از اینها چنانچه در کتب سیره و تاریخ آمده.

3 - از جمله دلائل قاطع بر جواز لعن آنان اینکه در طول خلافتشان احکامی صادر نمودند که برخلاف حکم خدا و رسول خدا بود و هرکس چنین کند او ظالم و فاسق و کافر می‏باشد و ظالمین و کافرین به نص صریح قرآن ملعون هستند، از جمله احکام صادره از ابوبکر که برخلاف آنچه خداوند نازل کرده قضیه منع ارث حضرت فاطمه (س) و غیرو و آنچه از عمر صادر شده زیاد است که نمون‏ء آن حکم تحریم متعه با ازدواج موقت و تحریم متعه حج و امر کردن به سنگسار مجنون و زن باردار و برداشتن حی علی خیر العمل از اذان و بدعت در اضافه الصلاه خیر من النوم و امّا عثمان برعکس همه مسلمانان نماز در سفر را کامل می‏خواند و چنین حکم می‏کرد چنانکه در صحیح بخاری ج 2 ص 154 و صحیح مسلم ج 2 ص 26 آمده. از مجموع آیات ذکر شده و موارد و مصاذیق آن استفاده می‏شود که بعضی از صحابه دارای چنین صفاتی مذموم بودند که مستحق لعن و نفرین می‏باشند هرچند که این صحابه خلیفه هم باشند و اگر شیعه به بعضی از این صحابه لعن و نفرین می‏کند در واقع عمل به دستور قرآن نموده. البته شیعه برای حفظ وحدت اسلامی سعی می‏کند که اسم ملعونین را نبرد و لعن را بصورت کلی بر تمامی ظالمین بالأخص ظالمین اهل بیت پیامبر می‏فرستند که مسلّم این لعنت شامل خلفای ثلاثه و معاویه و یزید می‏شود هرچند که اسم آنها را به زبان نیاوریم، «اللّهم اللعن ظالمی اهل البیت جمیعاً»

* نتیجه و خلاصه بحث:

با استفاده از آیات قرآنی بخصوص آیه 108 سوره انعام و احادیث نبوی و غیره و با بهره‏گیری از سیره رسول اکرم (ص) و نیز با توجه به فتاوای علمای فریقین، سب و دشنام‏گوئی، بطور کلی از منکرات است و مطلقاً جائز نیست هم از لحاظ اخلاقی و هم از لحاظ شرعی، لذا یک مسلمان شیعه پیرو قرآن و سنت هیچگاه به خود اجازه نمی‏دهد، برخلاف قرآن و سنت عمل کند بخصوص این عمل ناپسند بر امر تبلیغ و ادای رسالت اثر مرء دارد و جامعه ایده‏آل الهی را از هدف مقدّس خود دور می‏سازد امّا درباره مسئله لعن باید گفت که: از مجموع آیات و روایات وارده در باب لعن و نیز فتاوای فریقین، این نتیجه حاصل می‏شود که هر فرد مسلمان خواه صحابه باشد خواه تابعی که دارای چنین صفات مذموم مذکور در آیات و روایات باشد لعن آن جائز بلکه در مواردی مستحب و عبادت است، و شیعه به استناد همین آیات و روایات و نظر فقهاء به بعض از صحابه و تابعین که فاسق و ظالم بودند لعن و نفرین می‏فرستند، بخصوص افرادی که ظلم آنها به اهل بیت ثابت است چگونه مستحق لعن و نفرین نباشند در صورتی که چنانکه که گذشت قرآن و رسول خدا صراحتاً آنها را لعن کرده، پس ما شیعیان نیز به پیروی از قرآن و پیامبر آنها را لعن می‏کنیم و لعن چنین افرادی چنانکه گذشت نه مستوجب فسق است و نه مستوجب کفر، بلکه لعن آنها بعنوان تبری از دشمنان خدا و رسول خدا عین طاعت و عبادت می‏باشد.

* بعضی از آیات و روایات آمده در متن رساله:

قال رسول اللَّه(ص): المؤمن لیس بلعّان. احیاء علوم الدین ج 3 ص 122

و قال (ص): انّ اللَّه لایجب الفاحش المتفحش الصیّاح فی الأسواق.

امام علی (ع) در جنگ صفین به یاران خود فرمود:

انّی اکوه لکم ان تکونوا سبابین ولکنکم لو وصفتم اعمالهم و ذکرتهم حالهم کان اصوب فی القول و ابلغ من العذر.

نهج البلاغه خطبه 199

قال رسول اللَّه (ص): سباب المؤمن فسوق و قتاله کفر. اصول کافی ج 2 ص 36 و صحیح بخاری ج 8 ص 18

قال تعالی: و ما جعلنا الرؤیا التی اریناک الّا فتنه للناس و الشجره الملعونه فی القرآن و نخوفهم فما یزیدهم الّا طغیاناً کثیراً. بنی اسرائیل 62

قال رسول اللَّه (ص): مَن سَبَّ علیاً فقد سبنی فقد سَبَّ اللَّه. این روایت را نسائی و ثعلبی و رازی و ابن ابی الحدید و ابن جوزی آنرا روایت کرده و ابن حجر در صواعق محرقه خود روایتی تهیه و بالتر در این معنی از رسول خدا روایت می‏کند.

قال رسول اللَّه (ص): مَن سَبَّ اهل بیتی فان‏ها یرتّد عن اللَّه و الأسلام و مَن اذانی فی عترتی فعلیه لعنه اللَّه.

و قال فاطمه بضعه منی مَنْ اغضبها اغضبنی و قال (ص) فاطمه بضعه منی یریبنی ما أرابها و یؤذینی مَن أذاها. آدرس مفصل در متن آمده.

ملاحظه: آنچه در بالا ذکر شد بخشی از آیات و روایات مورد استفاده و استناد و استشسهاد در بحث می‏باشد. نفرین شدگان توسط پیامبر آمده که ان شاءاللَّه مورد استفاده قرار گیرد. و با حفظ آنها یا بخشی از آنها در استدلال بر جواز لعن در مباحثه کمک شایانی در افحام طرف مقابل خواهد بود.

* الملعونون فی القرآن (نفرین شدگان در قرآن کریم)

1 - شیطان:

- و انَّ علَیک اللَّعنه الی‏ یومِ الدین . الحجر 35

- و انَّ علیک لَعْنَتی الی‏ یومِ الدین. ص 78

2 - الکافرون:

- انَّ الذّین کفروا و ماتُوا وَ هُم کّار أولئک عَلَیهم لَعنَهُ اللَّهِ و الملئِکهِ و النّاسِ أَجمعینَ . البقره 161

- انّ اللَّهَ لَعَنَ الکفرینَ و أعَدَّ لَهُم سَعیرا ً. الأحزاب 64

3 - المشرکون و المنافقون:

- و یُعذّبَ المنافقین و المنافقات و المشرکین و المشرکاتَ الظّانّینَ باللَّهِ ظَنَّ السَّوءِ علیهم دائِرَهُ السَّوءِ و غضب اللَّهُ عَلَیهم و لَعَنَهُم و أعَدَّ لَهُم جَهَنّمَ و سآءَتْ مَصیراً . الفتح 6

- وَعَدَ اللَّهُ المنفقین و المنفقت و الکفار نار جهنّم خلدین فیها، هی حَسْبُهُمْ و لَعَنَهُمْ اللَّهُ و لَهُمْ عذابٌ مقیمٌ . التوبه 68

4 - الظالمون:

- .... أَلا لَعنَهُ اللَّهِ علی‏ الظّالمین . هود 18

- یوم لا ینفع الظالمینَ معذرتُهُم و لهم اللّعنَهُ و لَهُم سُوُء الدّار . غافر 52

5 - المفسدون فی الارض، الذین ینقضون عهد اللَّه، القاطعون لأرحامهم

- والژَذین ینقُضُونَ عَهدَ اللَّهِ من بعد میثقِهِ و یقطعون مآ أمَرَ اللَّه بهِ .ن یوصل و یفسدونَ فی الأرض أولئِکَ لَهُمُ اللَّعنهُ و لَهم سُوءُ الدّارِ . الرعد 25

6 - الکاذبون:

- فَمَن حآجَّکَ فیه ما جاءکَ من العلم فقُل تعالَوْا نَدْعُ أبناءَنا و أبناءَکُمْ و نساءَنا و نساءَکم و أنفُسَنا و انفُسَکم ثمَّ بنتهِلْ فَنَجْعَلَ لَّنَتت اللَّهِ علی‏ الکاذبین . ال عمران 61

- والخمِسَهُ أنَّ لَعنَتَ اللَّهِ عَلَیْه ان کانَ من الکذبین . النور 7

7 - الیهود و أصحاب السبت:

- لعن الَّذین کفروا مِن‏ بنی اسرائیل علی‏ لسان داودَ و عیسی ابن مَرْیَمَ ذلک بما عَصَوا و کانوا یعتدونَ. المائده 78

- یا ایها الّذین أوتُوا الکِسَّبَ ءَامنوا بما نزَّلنا مصدِّقاً لَما معکُم من قبل أن نطمِسَ وُجُوها منزُوَّها علی‏ أدبارِهآ أو نلعَنَهُم کما لَعَنا أصحبَ السَّبتِ و کانَ أمرُ اللَّه مفعولاً . النساء 47

8 - الذَّین یکتمون الحق (کتمان کنندگان حقیقت):

- انَّ الذین یکتمون مآ أَنزلنا مِنَ البیَّنتِ و الهُدی‏ مِن بَعد ما بینَّهُ للنّاس فی الکتاب أولئک یلعنهُمُ اللَّهُ و یلعنُهُمُ اللعنُونَ .

البقره 159

9 - الذین یمون المحصنات (بهتان زنندگان به زنان پاکدامن):

- انَّ الذین یَرمونَ المحصَنتِ الغَفِلتِ المؤمنتِ لعِنُوا فی الدُّنیا و الآخرهِ و لهم عذابٌ عظیمٌ . النور 23

10 - الذین یؤذون اللَّه و رسوله (ص) (آزار دهندگان به پیامبر (ص)):

- اِنَّ الَّذین یُؤذونَ اللَّه و رسولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فی الدُّنیا و الآخرهِ و أَعَدَّ لهم عذاباً مهیناً . الأحزاب 57

11 - الذین یقتلون المؤمنین:

- و مَنْ یقتل مؤمناً متعمِداً فجزآؤهُ جهنَّم خالداً فیها و غَضِبَ اللَّهُ عَلَیهِ و لَعَنَهُ و أعَدَّ لَهُ عذاباً عظیماً . النساء 93

12 - اصحاب النار:

- قال ادخُلُوا فی أممٍ قد خَلَتْ مِنْ قبلکم من الجنِّ و الأنسِ فی النّار کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّهَ لَعَنت أُختَها ... . الأعراف 38

در قرآن کریم بیش از چهل بار واژه لعن تکرار شده و از زبان خدا و رسول خدا و فرشتگان و مردم به افراد و گروههایی لعن و نفرین نثار شده است ، که ما در اینجا جهت أختصار و بعنوان نمونه به این مقدار مذکور اکتفا نمودیم، تا سند محکم و قاطعی باشد بر جواز لعن در بعضی موارد و برای بعضی اشخاص و گروهها، و پس از ذکر این آیات به ذکر مواردی از لعن و نفرین پیامبر اکرم (ص) به بعضی اشخاص و گروهها می‏پردازیم، تا معلوم شود که موارد جواز لعن و نفرین هم در قرآن و هم در سنت نسبت به بعضی اشخاص و گروهها زیاد بوده.

* الملعونون علی لسان النبی (ص):

(نفرین شدگان توسط پیامبر اکرم (ص):

1 - مسند زید بن علی من صفحه 255 سطر 4 الی‏ صفحه 255 سطر 7:

حدثنی زید بن علی عن ابیه عن جده عن علی (ع) قال: قال رسول اللَّه (ص): انیّ لعنت ثلاثه فلعنهم اللَّه تعالی‏: الأمام یتجر فی رعیته و ناکح البهیمه و الذکرین ینکح احدهما الآخر.

2 - مسند زید بن علی من صفحه 403 سطر 6 الی صفحه 403 سطر 11:

حدثنی زید بن علی عن ابیه عن جده عن علی (ع) قال: قال رسول اللَّه (ص): لعنت سبعه فلعنهم اللَّه تعالی‏ و کُل نبی مجاب الدعوه، الزائد فی کتاب اللَّه و المکذب بقدر اللَّه تعالی‏ لسننی و المتحل من عترتی ما حرم اللَّه و المسلط بالجبروت لیعزما ترذل اللَّه.

3 - کتاب الموطاء جلد 1 من صفحه 238 سطر 2 الی صفحه 238 سطر 4:

حدثنی یحیی عن مالک عن محمد ابن ابی عبدالرحمن، أن عن امه عمره بنت عبدالرحمن، انّه سمعها تقول: لعن رسول اللَّه (ص) المختفی و المختفیه. یعنی نباش القبور. قال ابن عبدالبر. روی عن عائشه مسنداً.

4 - مسند زید بن علی من صفحه 404 سطر 3 الی صفحه 404 سطر 5:

حدثنی زید بن علی عن ابیه عن جده عن علی (ع) قال: قال رسول اللَّه (ص): یا علی لعنتک من لعنتی و لعنتی من لعنه اللَّه و من یلعن اللَّه فلن تجد له نصیراً.

5 - مسند زید بن علی من صفحه 443 سطر 18 الی صفحه 444 سطر 2:

اخرجه ابن الجوزی بلفظه عن رضی اللَّه عنه، و أخرجه الدار قطنی بأسناده قال: قال رسول اللَّه من أفتی الناس بغیر علم لعنته السموات و الأرض.

6 - المدونه الکبری جلد 4 من صفحه 427 سطر 4 الی صفحه 427 سطر 7:

قال أشعب و قد قال مجابر بن عبدالله صاحب النبی (ص) ما حرم أکله حرم ثمنه و قال النبی (ص) لعن اللَّه الیهود حرمت علیهم الشحوم فباعوها و أکلوها أثمانها.

7 - کتاب الأم جلد 6 من صفحه 157 سطر 16 الی صفحه 157 سطر 18:

قال الشافعی أخبرنا مالک عن أبی الرجال عن امه عمره بنت عبدالرحمن أنَّ رسول اللَّه (ص) قال:« لَعَنَ اللَّه المختفی و المختفیه».

8 - الأحکام فی الحلال و الحرام جلد 2 من صفحه 37 سطر 4 الی صفحه 37 سطر 6:

و فی ذلک ما بلغنا عن امیر المؤمنین (ع) قال: لَعَنَ رسول اللَّه (ص) الربا و آکله و موکله و بایعه و مشتریه و کاتبه و شاهدیه.

9 - الأحکام فی الحلال و الحرام جلد 2 من صفحه 408 سطر 12 الی صفحه 408 سطر 14:

و بلغنا عن علی (ع) قال: لعن رسول اللَّه (ص) الخمرو عاصرها و معتصرها و بائعها، و مشربها و ساقیها، و شاربها و آکل ثمنها و حاملها و المحموله الیه.

10 - روی‏ الطبری فی تاریخه ج 11 صفحه 357:

انّه رأی رسول اللَّه (ص) أباسفیان مقبلاً علی‏ حمارٌ و معاویه یقود به و یزید یسوق به فقال (ص): لَعَنَ اللَّهُ القائد و الراکب و السائق!

و الیه اشار محمد بن ابی بکر فی کتاب کتبه الی معاویه بقبوله: و أنت اللّعین ابن اللعین. و ذکر هذا الحدیث المیثمی فی مجمعه ج 7 ص 247: - و هکذا لعن رسول اللَّه (ص) المتخلفین عن جیش أسامه بقوله (ص) لعن من تخلف عن جیش أسامه و قد ذکر هذه القصه کثیر من المؤرخین.

فهرست منابع و مآخذ

قرآن کریم - کتاب شبهای پیشاور از شیرازی

نهج الباغه - تتمه المنتهی از محدث قمی

اصول کافی - گفتگو شیعه وسنی

سفینه البحار - المحجه البیضاء از فیض کاشانی

خصانص انسائی

صحیح مسلم و بخاری

مستدرک الصحیحین

مسند احمد بن حنبل

مسند زید بن علی

مکاسب شیخ انصاری

جواهر الکللام

تذکره الفقهاء علامه حلی

کتاب الأم از شافعی

الموطأ ابن مالک

الأحکام فی الحلال و الحرام

صواعق المحرقه از ابن حجر

الفِصَل: ابن حزم

تاریخ طبری

الأمه و السیاسیه ابن قتیبه

احیاء علوم الدین غزالی

جامع السعادت نراقی

آفات زبان از سید محمد امین

سب و لعن از دیدگاه اخلاقی و فقه سیاسی

النصوص و الأدله یا اعتقادات یک مسلمان تألیف خود اینجانب

تفسیر قرآن از علامه طباطبائی

تفسیر امام فخر رازی

تفسیر الدُّر المنثور للسیوحل

منتهی الأدب

نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت از محقق کوکی

مع الخطیب فی حطوطه العریضه

اجوبه مسائل جار اللَّه از شرف الدین

نظریه عداله الصحابه از احمد حسین یعقوب

کتاب السبعه من السلف از سید مرتضی

مراجعه به مراکز فرهنگی و تحقیقاتی و کتابخانه‏های

زیر جهت تدوین این رساله

1 - مرکز فرهنگی دار الحدیث

2 - معجم الفقهی آیه اللَّه گلپایگانی

3 - مجمع جهانی اهل بیت

4 - مرکز بنیاد معارف اسلامی بعثت

5 - پژوهشکده باقر العلوم سازمان تبلیغات

6 - بانک اطلاعات مستقر در دارالشفاء

7 - کتابخانه آیه اللَّه مرعشی نجفی

8 - کتابخانه دفتر تبلیغات اسلامی

9 - کتابخانه فیضیه

10 - کتابخانه مدرسه مبارکه حجتیه

11 - کتابخانه مدرسه آیه اللَّه گلپایگانی

12 - کتابخانه بنیاد امام مهدی مخصوص مؤلفین و محققین

13 - کتابخانه شخصی بعضی دوستان

با استعانت از خدای متعال و توسل به اهل بیت نگارش این رساله در تاریخ 20 / 9 / 74 مصادف 18 رجب سال 1416 به پایان رسید.

قم مقدس - ایوب حائری

درباره تاریخ لبنان

تاریخ لبنان و نظام طائفی در این کشور: لبنان همان سرزمین کنعانیان هزاره سوم قبل از میلاد است که از طرف یونانیان فینیقی خوانده شده که در تجارت و کشتیرانی شهرت داشتند. در سال 583 ق از میلاد ایرانیها بر فینیقیه مسلط گشتند و در 64 ق م این سرزمین جزء امپراطوری روم گشته و مسیحی گشتند. با گسترش اسلام، لبنان به تصرف خلافت اسلامی درآمد و تا قرن 15 میلادی ادامه یافت و بعد جزء حکومت عثمانی درآمد و در هنگام زوال این امپراطوری و برای اینکه امتیازاتی به دول غربی بدهد در جهت حمایت از اقلیت‏های مذهبی درآمد. در سال 1842 یک نظام حکومتی جدید ایجاد و لبنان را به دو فرمانداری دروزی و مسیحی مارونی تقسیم کرد. در سال 1860 و 1861 جنگ و درگیری بین دروزی و مارونی صورت گرفت و در سال 1923 لبنان و سوریه تحت قیومیت فرانسه درآمد و در سال 1939 فرماندار عالی لبنان مجلس نمایندگان را تعطیل کرد و در 1940 لبنان تحت قیومیت دولت پیشین اما دست نشانده نازی‏ها درآمد و در 1941 نیروهای فرانسه و انگلیس لبنان را اشغال کردند و در 1943 فرانسه استقلال لبنان را به رسمیت شناخت و در سال 1943 میثاق ملّی بوجود آمد که همان توافقی بود که میان بشاره خوری رئیس جمهور و ریاض الصلح نخست وزیر و این میثاق خواستار لغو و حذف فرقه گرایی و یا نظام طائفی بود.

تاریخ لبنان پس از استقلال: همانطور که در قبل آمد در 22 فوریه 1943 فرانسه استقلال لبنان را به رسمیت شناخت و در 1952 بدنبال استعفای بشاره خوری «کمیل شمعون» به ریاست جمهوری انتخاب گردید که روش او همچون روش بشاره تسلط هرچه بیشتر مارونی‏ها بر ارکان دولتی اعم از سیاسی و اقتصادی بود و همچنین روابط محکمی با آمریکا داشت تا در جهت رویارویی با جریانات طرفدار جمال عبدالناصر از قدرت و تحرک بیشتری برخوردار باشد. در سال 1958 ژنرال فرادشهاب فرمانده ارتش بکار آمد و برنامه او نزدیکی لبنان به جهان عرب و مشارکت مسلمین در امور کشور و پایان دادن به فساد اداری اعلام شد. در سال 64 با ریاست جمهوری شارل علو و در پی آن توافق قاهره صورت گرفت که ارتش آزادیبخش ساف اجازه یافت تا با رعایت شروط معینی اقدام به اعمال نظامی مسلح در لبنان بزند. که این اقدام باعث مخالفت مسیحیان شد. در 1970 دوران سلیمان فرنجیه که خصوصیات او پایبندی متعصبانه به امتیازات مارونی‏ها و قانون اساسی 1943 و مخالفت جدی با حضور فلسطینیان در لبنان بود. در این زمان عملیات فلسطینی‏ها بر علیه اسرائیلی‏ها از مرزهای جنوبی لبنان آغاز شد و در اثر افزایش این فعالیت‏ها ترس مارونی‏ها را برانگیخت و بر اینکه احتمال توافق بین فلسطینی‏ها و مسلمانان را برهم زنند اقدام به تشکیل ارتش ارتشهای شبه نظامی نموده و در این راستا حزب کتائب و حزب وطن پرستان این موضوع را با شدت بیشتری دنبال کردند.

اولین برخورد حزب کتائب با فلسطینی‏ها در 30 / 7 / 1974 بود و در 13 / آوریل / 75 حزب کتائب سرنشینان اتوبوس حامل فلسطینیها را به آتش کشیدند. و در اندک زمانی همین حزب در عین الرّمانه در جنوب بیروت با گذاشتن کیسه‏های شن و سنگربندی آن منطقه را به خطرناک‏ترین جبهه درگیری میان مسلمانان و مسیحیان در آوردند. و این جنگ قدرت سیاسی را به دو گروه تقسیم کرد. رئیس جمهور با کلیه رهبران مسیحی و مارونی‏ها از یک طرف و

نخست وزیر و رهبران مسلمان و احزاب چپ و فلسطینی‏ها از طرف دیگر این بحران کماکان ادامه داشت و توازن قوای نظامی به نفع چپ گرا و فلسطینی‏ها بود که بر 75% اراضی مسیحیان کنترل داشتند که در ژوئن 1976 نیروهای روسیه به نفع نیروهای مسیحی وارد صحنه شدند و موجب حفظ توازن قوا شدند. در سال 1976 الیاس سرکیس بعنان رئیس جمهور سوگند یاد کرد. در کنفرانس سران عرب در اکتبر 76 مقرر گردید آتش بس در تمامی جبهه‏ها رعایت شده و نیروهای بازدارنده عرب در لبنان مستقر شوند که با استقرار این نیروها، محوریت سیاسی ساف به سوریه منتقل شد و الیاس سرکیس بصورت یک قدرت سیاسی مطلق درآمد. وضعیت اندکی آرام بود که کمال حنبلاط در جاده جبل ترور شد و مجدداً آتش جنگ فرقه‏ای شعله‏ور شد و در همین زمان سادات به کمپ دیوید ضربه جبران ناپذیری به جهان عرب وارد ساخت و روابط مصر و سوریه قطع شد و در ضمن لبنان به سوریه و ساف نزدیکتر شد. از سوی دیگر اتفاقی افتاد که در محاسبات سیاسی در نظر گرفته نشده بود و آن اقدام نظامی اسرائیل در 14 / مارس / 78 و اشغال نواحی جنوب لبنان به بهانه بالا گرفتن عملیات گروههای فلسطینی بود که تا عمق 10 کیلومتری رودخانه لیطانی نفوذ کرد. در آوریل 79 سرگرد سعد حداد افسر شورشی مقداری از منطقه جنوب را بعنوان لبنان آزاد مستقل اعلام کرد و از حمایت اسرائیل برخوردار شد. در ژوئن 82 عظیم‏ترین حمله نظامی اسرائیل به لبنان صورت گرفت که بیروت در آستانه سقوط قرار گرفت و این در حالی بود که نیروهای مسیحی بگرمی از اسرائیلی‏ها استقبال کردند. در همین زمان و با پایان یافتن ریاست جمهوری الیاس سرکیس، با فشار آمریکا و زیر اشغال اسرائیل نمایندگان مجلس، بشیر جمیل فرمانده شبه نظامی فالانژ حزب کتائب و از هم پیمانان درجه اول اسرائیل را به ریاست جمهوری انتخاب کردند.

بعد از این انتخاب عرفات و ساف با یک طرح امریکایی در اوت 82 از بیروت خارج شدند و در همین احوال و در جریان شادکامی مارونی‏ها در 14 / سپتامبر / 82 یعنی 8 روز قبل از شروع کار بشیر جمیل در انفجار بمب حزب کتائب در اشرفیه بیروت کشته شد. و اسرائیل که نمی‏توانست از دست دادن هم پیمان خود را تحمل کند با تانکهای خود وارد بیروت شد و دومین پایتخت عربی پس از قدس را به اشغال صهیونیست درآمد و جنایات صبراو شاتیلا در این زمان بود و در 22 / سپتامبر/ 82 مجلس امین حمیل برادر بشیر را بعنوان رئیس جمهور برگزید. اولین عملیات مقاومت اسلامی در همین زمان صورت گرفت که از مهمترین آن عملیات استشهادی شهید احمد قیصر در حمله به مقر مسئول نظامی آمریکا در شهر صمد بود از این سال تا سال 88 حوادثی در صحنه لبنان اتفاق افتاد که علاوه بر درگیری نیروهای مختلف سیاسی، ترور نخست وزیر رشید کرامی بود. در سال 88 بین حزب‏اللَّه و جنبش اصل درگیری بوجود آمد که با وساطت ایران پس از چند ماه خاتمه یافت.

در سال 89 بود که «پیمان طائف» جهت «میثاق ملی» در عربستان بوجود آمد. و در 5 / نوامبر / 89 پس از 409 روز خالی بودن پست ریاست جمهوری نمایندگان مجلس (رنه معوض) را به عنوان رئیس جمهور برگزیدند که در 22 / فوریه / 89 بر اثر انفجار بمب کشته شد که در همان سال هراوی انتخاب شد. پیمان طائف در واقع ثمره هماهنگی سیاسی بین سوریه و امریکا شمرده شد. و در 19 / دسامبر / 90 کابینه آشتی ملی به ریاست عمر کرامی تشکیل شد اما براثر تظاهرات مردمی و مشکلات اقتصادی استعفا داد و در نتیجه آقای «رفیق بهاء الدین حریری» از سرمایه داران بزرگ لبنان که دارای روابط خوبی با دربار سعودی و آمریکا بود و می‏باشد در جهت پیشبرد اهداف خاص منطقه‏ای به ریاست حکومت رسید که تاکنون ایشان در همین سمت باقی است.

قانون اساسی لبنان: قانون اساسی لبنان در 1926 براساس قانون اساسی جمهوری سوم فرانسه وضع شد. قانون مذکور برای لبنان یک رئیس جمهور و قوه مقننه‏ای مرکب از دو مجلس یکی سنا با 16 نماینده انتصابی و دیگری مجلس نمایندگان با 22 نماینده انتخابی در نظر گرفته بود که قانون اساسی لبنان از سال 1926 تا 1990 دستخوش تحولات و اصلاحاتی قرار گرفت و در پیمان طائف بود که لغو طائفه‏گری سیاسی صورت گرفت و مجلس نمایندگان از 50 % مسیحی و 50 % مسلمان تشکیل می‏شد. و پست ریاست جمهوری بدست مسیحیان مارونی و نخست وزیری بدست مسلمانان سنی و ریاست مجلس بعهده مسلمانان شیعی است.

جمعیت لبنان: طبق سرشماری که در سال 1994 صورت گرفته جمعیت لبنان به طور تقریبی 3 میلیون و پانصد و بیست هزار نفر می‏باشد که حدود 10 میلیون لبنانی در کشورهای خارجی هستند طبق بررسی‏های انجام شده 65 % تا 70 % مسلمان و 30 تا 35 % مسیحیان و سایر فرقه‏ها هستند. زبان و خط رسمی این کشور عربی است و زبان فرانسه بعنوان زبان دوم این کشور محسوب می‏شود.

فرقه‏های مذهبی رسمی در لبنان: تا به حال 18 فرقه مذهبی در لبنان به رسمیت شناخته شده که 13 فرقه مسیحی و 5 فرقه مسلمان هستند: طوایف مسلمان عبارتند از شیعه، سنی، دروز، علوی و اسماعیلی و طوائف مسیحی شامل مارونی‏ها، ارتدکس، کاتولیک‏ها، ارامنه ارتدکس، ارامنه کاتولیک، پروتستان، سریانی‏های ارتدکس، سریانی‏های کاتولیک، لاتین‏ها، کلدانی‏ها و فستوری‏ها و غیره می‏باشند.

احزاب لبنان: اکثر احزاب این کشور براساس قانون صادره در سال 1909 تأسیس شده‏اند این قانون که در زمان عثمانی‏ها تصویب شد بنام قانون جمعیت‏ها موسوم است، بسیار ناقص بوده و شرایط خاصی را برای تشکیل احزاب از لحاظ کیفیت و تعداد اعضاء در نظر نگرفته و لذا احزاب زیادی در لبنان پدید آمده‏اند که این احزاب برای خود رئیس و دبیر کل و معاونین و کمیته‏های مختلف سیاسی و اجرائی و تبلیغی دارای عناصر اطلاعاتی، امنیتی و عناصر مسلح و دفاتر فرعی و ... در نقاط مختلف کشور بودند احکام را خود صادر و اجراء می‏کردند و دارای علائم ویژه و نشسریات دوره‏ای و ایستگاههای رادیویی و حتی تلویزیونی بودند نکته جالب که این احزاب خود به انشعاباتی تقسیم می‏شوند که شاید رقمی حدود 60 % احزاب را همین انشعابات تشکیل می‏دهند.

نظام آموزشی: نظام آموزشی در لبنان جنبه طائفی و مذهبی داشته و دولت دخالت زیادی در تأسیس و اداره مدارس نداشته و نظام آموزشی بدلیل طائفی بودن از دیرباز ملّی بوده گرچه دولت نیز مدارسی را ساخته و اداره می‏کند. میزان سواد در این کشور بیش از 80 % است. تعداد مدارس این کشور حدود 3000 مدرسه است و 18 مرکز دانشگاهی و مؤسسه آموزش عالی است و از مهمترین دانشگاههای این کشور دانشگاه لبنان، دانشگاه قدیس یوسف، دانشگاه روح القدس، دانشگاه عربی بیروت، دانشگاه آمریکایی بیروت، انستیتو عالی حکمت و آموزش عالی، انستیتو فلسفه قدیس لوبس، دانشگاه خاورمیانه و دانشکده مدیریت اسلامی می‏باشد.

مطبوعات در لبنان: لبنان را بحق باید کشور مطبوعات و مرکز انتشارات و تبلیغات خاورمیانه و شمال آفریقا دانست، آمار نشان می‏دهد که از 2714 نشریه صادره اعم از جرائد و مجلات در 15 کشور عربی تعداد 1358 نشریه در لبنان چاپ و منتشر می‏شود. این مقام و مرکزیت لبنان در زمینه مطبوعات را می‏توان ناشی از عوامل متعددی از جمله موارد زیر دانست:

1 - بالا بودن سطح فرهنگ و آموزش در لبنان که موجب شده است تعداد زیادی نویسنده برجسته و روزنامه نگار حرفه‏ای بهترین جرائد و مجلات را منتشر کنند. 2 - وجود امکانات خوب و مجهز چاپ و نشر کتاب و مجلات. 3 - وجود شرکتهای انتشاراتی و توزیع که مهارت فوق العاده‏ای در امر توزیع در تمامی کشورهای عربی دارند.

رادیو تلویزیون لبنان: لبنان تا چندی پیش که قانون جدید رادیو تلویزیون را اعلام و براساس آن فقط به تعداد معدودی از رادیو تلویزیون اجازه فعالیت داد دارای بیش از 50 کانال تلویزیونی و حدود 200 کانال رادیویی برروی موج FM بود از جمله کانالهای تلویزیونی لبنان می‏توان الیسار - المستقبل - الشرق الاوسط - اسلام اهرن - LBC - NTV - MTV الشرق - کیکیلا - النار «حزب اللَّه» تلویزیون رسمی لبنان - MBC لندن - البقاع نام برد.

مؤسسات انتشاراتی: اینگونه مؤسسات از حیث وسعت، تنوع و پیشرفته بودن از سایر کشورها متمایز است و دارای بیش از 200 بنگاه انتشاراتی است چون دارالادب - دارالعلم - چاپ شرق - دارالکاشف - دارالسفیر.

خبرگزاریهای خارجی: خبرگزاریهای داخلی لبنان خبرگزاریهای ملی نام دارند و تعداد زیادی دفاتر خارجی در لبنان مشغول فعالیت است چون خبرگزاریهای جمهوری اسلامی ایران - خبرگزاری آسوشیتدپرس - خبرگزاری فرانسوی AFP - خبرگزاری ایتالیایی PNSA - خبرگزاری آلمان - روسیه - ژاپن - مصر و آمریکا.

1) احیاء علوم الدین ج 3 ص 122

2) عبدالرحیم صفی پور، منتهی الأدب و نیز رجوع شود به لسان العرب

3) عبدالرحیم صفی پور، منتهی الأدب و نیز رجوع شود به لسان العرب

4) عبدالرحیم صفی پور، منتهی الأدب و نیز رجوع شود به لسان العرب

5) احیاء علوم الدین ج 3 ص 122 و ص 123

6) جامع السعادت ج 2 ص 282

7) الانعام آیه 108

8) صحیح بخاری ج 1 ص 19

9) سفینهالبحار ج 1 ص 562

10) مسند احمد بن حنبل ج 3 ص 126

11) جواهر الکلام ج 41 ص 432

12) تذکره الفقها علامه حلی ج 1 ص 456

13) جواهر الکلام ج 41 ص 432

14) مکاسب محرمه ج 1 ص 32

15) جواهر الکلام ج 22 ص 60

16) نهایه ابن اثیر ج 2 ص 330

17) تفسیر کبیر ج 13 ص 140

18) اصول کافی ج 2 ص 36

19) مستدرک الصحیحین ج 3 ص 153 و خصائص انسانی ص 36 و الأمامه و السیاسیه از ابن قتیبه ج 1 ص 12

20) مستدرک الصحیحین ج 3 ص 153 و خصائص انسانی ص 36 و الأمامه و السیاسیه از ابن قتیبه ج 1 ص 12 و اینجانب اکثر این موارد را مستدل در کتاب خود بنام النصوص و الأدله آوردم